Από τη λαίδη Τσάτερλι στον Μεγάλο Ανατολικό
Είναι η λογοτεχνία του πάθους η λογοτεχνία "του κακού"; Γιατί διώκεται στο όνομα της ηθικής και της θρησκείας; Και ποια είναι η σχέση των Ελλήνων αναγνωστών με τα λογοτεχνικά ερωτογραφήματα;
κείμενο: Tηλέμαχος Αναγνώστου
Πριν από μερικές εβδομάδες, στην Τουρκία, οι αρχές απαγόρευσαν ένα κλασικό, πλην εξαιρετικά τολμηρό, σκληρό και "ανήθικο" βιβλίο: τη "Φιλοσοφία στο μπουντουάρ", από τα κλασικά κείμενα του μαρκήσιου Ντε Σαντ. Στο δρόμο προς την Ευρωπαϊκή Ένωση και ενώ προσπαθεί να προσαρμόσει τη νομοθεσία της, η γειτονική μας χώρα αντιμετωπίζει τη "λογοτεχνία του κακού" ως παράνομη και επιβάλλει δικαστικώς την ηθική καθ' άπασαν την επικράτειαν.
Ακριβώς όπως είχε συμβεί και στην Ελλάδα μερικές δεκαετίες πριν, με το ίδιο βιβλίο - η αποδοχή του οποίου από τις κοινωνίες τείνει, πλέον, να είναι σύμβολο της χειραφέτησής τους.
Ήταν το σωτήριο έτος 1980, λίγο πριν η διακυβέρνηση της χώρας περάσει στο ΠΑΣΟΚ. Ο εκδοτικός οίκος Εξάντας, τότε των Θέμη Μπανούση και Βασίλη Καλλιπολίτη, εξέδωσε τη "Φιλοσοφία στο μπουντουάρ", στο πλαίσιο μιας πολύ δημοφιλούς σειράς κλασικών λογοτεχνικών κειμένων. Το βιβλίο έγινε δεκτό με ενθουσιασμό από αναγνώστες και κριτικούς, η φήμη του, ωστόσο, έφτασε μέχρι τον εισαγγελέα, ο οποίος και το απαγόρευσε, διατάζοντας παράλληλα την κατάσχεσή του και επιδικάζοντας ένα σοβαρό πρόστιμο στον εκδοτικό οίκο σε περίπτωση που επιχειρούσε να το ανατυπώσει. Ο εκδοτικός και πνευματικός κόσμος της χώρας, τότε, δεν αναλώθηκε απλώς σε διαμαρτυρίες και εύκολα λόγια. Πενήντα εκδοτικοί οίκοι, σχεδόν το σύνολο των εκδοτικών επιχειρήσεων που λειτουργούσαν εκείνη την εποχή στην Αθήνα, συνυπέγραψαν τη νέα έκδοση του βιβλίου, αναλαμβάνοντας την ευθύνη της κυκλοφορίας του και επωμιζόμενοι συλλογικά το αναλογούν κόστος σε περίπτωση που η εισαγγελία ενεργοποιούσε την απόφαση για την επιβολή προστίμου. Τελικά, τα πράγματα δεν χρειάστηκε να οξυνθούν. Οι πολλές διαμαρτυρίες, μια κάποια διεθνής συμπαράσταση μαζί με το φόβο του διασυρμού της χώρας στο εξωτερικό και, κυρίως, η εύστροφη και συλλογική, έμπρακτη διαμαρτυρία των Eλλήνων εκδοτών έκαναν, στην ουσία, την εισαγγελική απόφαση να εκπέσει και να μην εκτελεσθεί ποτέ. Ο μαρκήσιος Ντε Σαντ μπήκε στις εκδοτικές συνήθειες των χρόνων εκείνων και, μαζί, η "λογοτεχνία του κακού" διεκδίκησε το δικό της ράφι στις βιβλιοθήκες που φτιάχνονταν τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης.
Προφάσεις εν αμαρτίαις Η ελεύθερη κυκλοφορία των κειμένων του Σαντ σημαίνει κάτι περισσότερο από τη δυνατότητα του Έλληνα αναγνώστη να βρει τα κείμενα του σκοτεινού ερωτισμού των κλασικών της περιόδου του Διαφωτισμού, κείμενα οριακά που επαναναγνώσθηκαν τον 20ό αιώνα υπό το πρίσμα της διάδοσης της ψυχανάλυσης. Σημαίνει την απενοχοποίηση της πορνογραφίας: έκτοτε οι τίτλοι μπορούσαν να κυκλοφορούν ελεύθερα, να αγοράζονται χωρίς ντροπή (ή χωρίς πολλή ντροπή) από κάθε είδους αναγνώστη, να γίνεται συζήτηση για τους περισσότερο σημαντικούς.
Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι, ως τότε, το μοναδικό λογοτεχνικό κείμενο με ψήγματα ωμών περιγραφών της γενετήσιας πράξης που είχε κυκλοφορήσει στην ελληνική αγορά, ήδη από τη δεκαετία του 1960, ήταν "Ο εραστής της λαίδης Τσάτερλι", του Ντ. Χ. Λόρενς, κατά πρώτον στις λαϊκές εκδόσεις Δαρεμά. Ήταν ήδη ένα μικρό σκάνδαλο, με δεδομένο ότι, όταν πρωτοκυκλοφόρησε το βιβλίο στη Βρετανία, το 1928, είχε ξεσηκώσει θύελλα αντιδράσεων και τελικά είχε απαγορευτεί, επειδή "προσέβαλε τα χρηστά ήθη των Αγγλων".
 |
| H ερωτική λογοτεχνία απειλεί τους ανθρώπους; Σκίτσο από το γαλλικό περιοδικό «Le nouvel Observateur» |
Τα χρόνια αμέσως μετά τον πόλεμο, ως πορνογραφικό υλικό (σύμφωνα με μαρτυρίες) χρησιμοποιούνταν ακόμα και τα αμιγώς ιατρικά, αλλά εξαιρετικού ύφους και με εντυπωσιακά ακριβείς περιγραφές, βιβλία (που κυκλοφορούσαν στις εκδόσεις Φέξη) του ιατρού σεξολόγου Γεωργίου Ζουράρι (πατέρα του Χρήστου Ζουράρι, του Δειπνοσοφιστή της "Καθημερινής", και του αδελφού του Κώστα). Την ίδια περίοδο, το λαϊκό περιοδικό "Μπουκέτο" δεν φείδεται ερωτικών υπαινιγμών, υποδεικνύοντας το όριο του ερωτισμού που η κοινωνία δεν επιτρέπει σε καμία έντυπη μορφή έκφρασης να το υπερβεί. Μετά τη δεκαετία του 1970, το "Μπουκέτο" έχει δώσει τη σκυτάλη σε κακέκτυπα περιοδικά, που φροντίζουν να προσγειώσουν την ήδη σε διωγμό έκφραση του ερωτισμού, να την οδηγήσουν μέσα στη λούμπεν χυδαιότητα, με την οποία αντιμετωπιζόταν ο έρωτας στις φαλλοκρατικές συζητήσεις αντρών των λαϊκών τάξεων. Η πρώτη έκδοση της κλασικής "Λολίτας" του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, στα 1970, μάλλον είναι μια εκδοτική περιπέτεια στο περιθώριο. Η παραφορά του συγγραφέα της ("Ήταν Λο, απλή Λο το πρωινό, τέσσερα πόδια και δέκα ίντσες, ορθή με το ένα της σοσόνι. Ήταν Λόλα φορώντας παντελόνια. Ήταν Ντόλλυ στο σχολείο, Ντολόρες στο ληξιαρχείο. Όμως στη δική μου αγκαλιά ήταν πάντα, κάθε φορά, Λολίτα") πέρασε μάλλον απαρατήρητη - και καλύτερα, διαφορετικά θα ήταν σκάνδαλο. Μέχρι την έκδοση της "Φιλοσοφίας στο μπουντουάρ", η λογοτεχνία του ερωτισμού είναι παράνομη, περιθωριακή, κλεψίτυπη και χυδαία.
Από εκεί και μετά, ωστόσο, πολλά αλλάζουν. Είναι, άραγε, τυχαίο ότι, την ίδια εκείνη περίοδο, κάνει μεγάλη επιτυχία ένας εξαιρετικά δύσκολος συγγραφέας, ο Ζορζ Μπατάιγ, με την πολύκροτη "Ιστορία του ματιού", που εκτός των άλλων είναι από τις πρώτες εκδοτικές επιτυχίες ενός οίκου ο οποίος εισέφερε πολλά στις εκδοτικές μας συνήθειες το επόμενο διάστημα, έως και σήμερα: της Αγρας, που δημιούργησε ο Σταύρος Πετσόπουλος.
Από τον οίκο αυτόν, άλλωστε, κυκλοφόρησε το 1990 ο "Μεγάλος Ανατολικός", magnum opus του ψυχαναλυτή, φωτογράφου, ποιητή και λογοτέχνη Ανδρέα Εμπειρίκου, το κορυφαίο ελληνικό "ερωτογράφημα" (κατά την ορολογία του ίδιου του συγγραφέα). Ένα κείμενο που άρχισε να γράφεται το 1945, στην πρώτη του μορφή ολοκληρώθηκε το 1951, αλλά ήταν αδύνατον εκείνα τα χρόνια να εκδοθεί.
Ο ''Μέγας Ανατολικός'' το βιβλίο, όπως παρατηρεί ο φιλολογικός επιμελητής του, καθηγητής Γιώργης Γιατρομανωλάκης, "γράφεται καθ' όλη τη διάρκεια του Εμφυλίου και λίγο αργότερα, σε μια εποχή όπου η Ελλάδα ζει μια από τις σκοτεινότερες περιόδους της ιστορίας της, ενώ ο κόσμος όλος ζει την επικίνδυνη πόλωση του Ψυχρού Πολέμου". Ήταν ένας κόσμος αυταρχικός, στους αντίποδες του οποίου ο "Μέγας Ανατολικός" μοιάζει, κατά τον Γιατρομανωλάκη, "ουτοπία αλλά και μοντέλο ενός απελευθερωμένου κόσμου που ζει σε μια αυτόνομη, συνεχώς μετακινούμενη και χωρίς σύνορα, εντέλει, πολιτεία".
Υπέρ της απελευθερωτικής ουτοπίας του Εμπειρίκου συνηγορεί με θέρμη και ο Οδυσσέας Ελύτης, στον οποίο ο συγγραφέας είχε αναγνώσει μέρη του μυθιστορήματος: "...Η αντίδραση έχει τον τρόπο της· επιβάλλεται. Αν χρειαστεί, να είσαι βέβαιος, θα φορέσει και την προσωπίδα του επαναστάτη. Αν καταλάβει πως η πέτρα του σκανδάλου δεν είναι τόσο η κοινωνική αδικία όσο η ηθική, θα της αλλάξει όνομα πιθανόν - όμως θα την κρατήσει· επειδή αυτήν τη χρειάζεται. Θα πρόκειται πάλι και πάλι και ξανά για την Ηθική, μια κόρη σεμνά ενδεδυμένη, άκρως νευρωτική και μόλις βγαλμένη από κάποιο Κατηχητικό που απλώς του αντικαταστήσανε τους παπάδες" ("Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο", β΄ έκδ., Ύψιλον, 1980).
Η έκδοση του μεγάλου κειμένου του Εμπειρίκου, αν και αντιμετωπίσθηκε από μερίδα της κριτικής ως συλλογή συνδυασμών ερωτικής συνεύρεσης με μονότονες και επαναλαμβανόμενες περιγραφές, επί της ουσίας συνέβαλε στην απενοχοποίηση της ελληνικής κοινωνίας. Είναι ενδεικτικό ότι, ενώ οι περισσότερες αναφορές του συγγραφέα στον Χριστό, στον Θεό, στα σύμβολα και στην πίστη γίνονται με σαφή την επιθυμία πρόκλησης σκανδάλου, οι θρησκευτικοί θύλακοι διαφύλαξης των συντηρητικών παραδόσεων δεν παρασύρθηκαν σε καταγγελίες και αφορισμούς ούτε του βιβλίου ούτε του συγγραφέα ούτε των εκδοτών - πρακτική που δεν είναι η συνήθης, ας θυμηθούμε μόνο τις αντιδράσεις με τις οποίες γίνεται δεκτή η κυκλοφορία των βιβλίων του Μίμη Ανδρουλάκη, που κύκλοι της Εκκλησίας θεωρούν βλάσφημα.
Βλάσφημος ο "Μέγας Ανατολικός"; Το αντίθετο, σύμφωνα τουλάχιστον με την άποψη του Ελύτη, ο οποίος, πάντα στην "Αναφορά...", θεωρεί ότι η αξία του κειμένου δεν βρίσκεται στα περιγραφόμενα αλλά "στην παναγαθοσύνη του ποιητή". Πώς εκφράζεται αυτή η παναγαθοσύνη; Με το πρώτο ερωτικό μυθιστόρημα παγκοσμίως, στο οποίο ο έρωτας είναι μια πράξη φωτός. "Σε αντίθεση με τα ρεαλιστικά μυθιστορήματα, όπου το καλό και το κακό μοιράζονται κατά κανόνα και ισοσταθμίζονται, ή τα σαδομαζοχιστικού περιεχομένου, όπου κάθε ηδονή καταντά και από μια νοσηρή φρικαλεότητα, ένας αέρας παραδείσιος πνέει σ' όλη τη διάρκεια της παράδοξης αυτής ποντοπορίας...". Στο μυθιστόρημα του Εμπειρίκου, η ερωτική λογοτεχνία παύει να ταυτίζεται με τη λογοτεχνία του κακού. Κι ο έρωτας δεν είναι πια αφορμή νευρώσεων στο ντιβάνι του ψυχαναλυτή, αλλά απελευθερωτική διαδικασία στην καθημερινή ζωή. Ζήτω σε κάθε επιθυμία.
