Ο έρωτας στη Βιβλιοθήκη

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  23/12/2007 ΤΟ ΒΗΜΑ

Από τον Αναστάση Βιστωνίτη

Μια μεγάλη έκθεση ερωτογραφημάτων στο Παρίσι, η ντροπή, η λογοκρισία και η πολιτική λειτουργία της πορνογραφίας

Η χώρα μας έχει κι αυτή τη δική της κακή παράδοση με τη λογοκρισία και την ελευθερία της έκφρασης. Στην περίοδο της δικτατορίας, ο Μένης Κουμανταρέας προσήχθη σε δίκη με τον Νόμο περί Ασέμνων για το βιβλίο του Αρμένισμα, αλλά ευτυχώς αθωώθηκε. Οι εκδότες του περιοδικού Τραμ Δημήτρης Καλοκύρης και Μαρώ Καρδάκου, όπως και ο συγγραφέας Ηλίας Πετρόπουλος, την ίδια περίοδο καταδικάστηκαν από δικαστήριο της Θεσσαλονίκης και φυλακίστηκαν με τον παραπάνω νόμο, παρά το γεγονός ότι ως μάρτυρες υπεράσπισής τους είχε προσέλθει η πνευματική αφρόκρεμα της πόλης.

Το έργο του Σαντ άρχισε να εκδίδεται στη Γαλλία το 1958, αλλά το φάντασμα του μαρκήσιου στη μικρή Ελλάδα είχε περιπέτειες όταν πρωτοεκδόθηκε το 1979 το βιβλίο του Η φιλοσοφία του μπουντουάρ από τις εκδόσεις Εξάντας. Οι εκδότες του ταλαιπωρήθηκαν επί μακρόν στα δικαστήρια πριν αποφασίσουμε ως κοινωνία - αν και δεν είμαι απολύτως βέβαιος - ότι θα πρέπει να πάψουμε να λογοκρίνουμε τα όποια γραπτά κείμενα: ερωτογραφήματα, πορνογραφήματα ή αριστουργήματα. Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος του έργου του Σαντ κυκλοφορεί στα ελληνικά από διάφορους εκδότες.

Το ερωτογράφημα-ποταμός του Ανδρέα Εμπειρίκου Ο μεγάλος Ανατολικός, όπου ο ποιητής ακολουθεί τα ίχνη των γάλλων και των βρετανών λιμπερτίνων του 18ου αιώνα - έχοντας ωστόσο στη διάθεσή του αυτό που εκείνοι δεν διέθεταν: τη φροϋδική παράδοση και τα πορίσματα της ψυχανάλυσης - εξεδόθη σαράντα χρόνια μετά την ολοκλήρωσή του κι ευτυχώς δεν είχε δικαστικές περιπέτειες.

Δεν συνέβη ωστόσο το ίδιο σε άλλες περιπτώσεις που ακολούθησαν και που καθιστούν βάσιμη την υποψία ότι μέσα στο δικαστικό σώμα υπάρχουν ακόμη πουριτανοί ή συντηρητικοί δικαστές έτοιμοι να υπακούσουν στα κελεύσματα διαφόρων μουτζαχεντίν της ηθικής που ζητούν την απόσυρση βιβλίων ή ακόμη και την καύση τους, όπως συνέβη πριν από λίγα χρόνια με ένα βιβλίο του Μίμη Ανδρουλάκη.

Γι' αυτό και η έκθεση Enfer στο Παρίσι ίσως στέλνει κι εδώ ένα μήνυμα: ότι στην Ευρώπη όλες οι μορφές έκφρασης θεωρούνται - και είναι - νόμιμες όταν δεν προσβάλλουν την ατομική υπόσταση κανενός πολίτη. Είτε μας αρέσουν είτε όχι. 

Οι στατιστικές λένε ότι μόνον ένας στους πέντε Γάλλους πιστεύει στην Κόλαση. Από τις 4 Δεκεμβρίου ως τις 2 του ερχόμενου Μαρτίου, ωστόσο, οι κάτοικοι αλλά και οι επισκέπτες του Παρισιού έχουν τη δυνατότητα να περάσουν μια βόλτα από το πολιτιστικό παράρτημα της Κόλασης, το οποίο φιλοξενείται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Enfer (Κόλαση) ονομάζεται το παράρτημα, ενώ το αντίστοιχο της Βρετανικής Βιβλιοθήκης έχει τίτλο εμφανώς πουριτανικό: Private Case, δηλαδή Ιδιωτική Περίπτωση, και η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου στις ΗΠΑ του δίνει τον εντελώς ουδέτερο τίτλο Delta. Τα τμήματα αυτά στις τρεις γνωστότερες βιβλιοθήκες του δυτικού κόσμου περιέχουν τα λεγόμενα πορνογραφικά βιβλία τα οποία τυπώθηκαν από τον καιρό του Γουτεμβέργιου ως σήμερα. Στη Γαλλία, τα βιβλία αυτά μπορούσαν ως πρόσφατα να τα δουν μόνον ειδικοί επιστήμονες. 

Η «κόλαση» του ερωτισμού

Τώρα οι Γάλλοι διοργανώνουν μια μεγάλη έκθεση στην Εθνική τους Βιβλιοθήκη, ανοιχτή σε όλους όσοι είναι άνω των 16 ετών. Της δίνουν μάλιστα τον τίτλο Eros au secret (Ερωτας στα κρυφά) - και δικαίως, αφού ο όρος πορνογραφία είναι πολύ νεώτερος και χρονολογείται από τη βικτωριανή εποχή. Καθένας λοιπόν μπορεί να περιδιαβάσει σε αυτό το τοπίο του απαγορευμένου με σχετικά φθηνό εισιτήριο (επτά ευρώ). Ωστόσο δεν πρόκειται για ένα, ας πούμε, κοίταγμα από την κλειδαρότρυπα για το οποίο οιοσδήποτε θα μπορούσε να επιστρατεύσει ποικίλα άλλοθι. Πρόκειται για ουσιώδες τμήμα της πολιτιστικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης, το οποίο εξαιτίας πολιτικών ή θρησκευτικών λόγων είχε παραμείνει κρυφό. Αν μάλιστα σκεφθεί κανείς ότι από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, στη Σκανδιναβία πρώτα και στη συνέχεια στις υπόλοιπες δυτικές χώρες, η πορνογραφία νομιμοποιείται είναι οξύμωρο το γεγονός ότι η λογοτεχνική και η εικαστική της πλευρά παρέμειναν terra incognita για το πλατύ κοινό.

Ο όρος Enfer χρησιμοποιήθηκε επίσημα το 1844, αλλά η συλλογή της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας είναι πολύ παλαιότερη. Αν προκύπτει ένα πρώτο γενικότερο συμπέρασμα είναι ότι ο χρυσούς αιών των ερωτογραφημάτων στη νεώτερη ευρωπαϊκή κουλτούρα θα πρέπει να θεωρηθεί ο 18ος, ο οποίος από πολλές πλευρές υπήρξε μια πολύ πιο ανεκτική εποχή αν τον συγκρίνει κανείς με τον 19ο αιώνα της μπουρζουαζίας, η οποία χρησιμοποίησε κατά κόρον τη λογοκρισία, το ποινικό σύστημα και την καταστολή για να ελέγξει την ελευθερία της έκφρασης, αλλά και τη διάδοση των προοδευτικών ιδεών. Αυτή η «παράδοση» της καθεστωτικής αξιοποίησης των κατασταλτικών μηχανισμών συνεχίστηκε και τον 20ό αιώνα και λειτούργησε παράλληλα με τον πολύ παλαιότερο Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων (Index Librorum Prohibitorum) του Βατικανού. Οι λιμπερτίνοι του 18ου αιώνα για την καθεστωτική σκέψη ήταν βλάσφημοι κι επικίνδυνοι. Εν τούτοις, σπανίως ο κρατικός μηχανισμός στρεφόταν εναντίον τους, αφού όλοι σχεδόν ήταν μέλη της αριστοκρατίας. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για ελεύθερα πνεύματα που μέσω της έκθεσης της σεξουαλικής ζωής και της υποκριτικής συμπεριφοράς των ανωτέρων κοινωνικών στρωμάτων ασκούσαν σαρδόνια κριτική των ηθών και ταυτοχρόνως διασκέδαζαν. Αλλωστε, το υλικό τους το προσέφερε η ίδια η πραγματικότητα.

Από τα χαρακτηριστικότερα βιβλία τα οποία εκτίθενται στην Enfer είναι το μυθιστόρημα Therese Philosophe του 1747, το οποίο υπήρξε μπεστ σέλερ της εποχής εμπνευσμένο από ένα σκάνδαλο που είχε τότε ξεσπάσει: κάποιος ιησουίτης ιερέας αποπλάνησε μια νέα η οποία είχε προσφύγει σ' αυτόν για «πνευματική φώτιση». Το βιβλίο δεν φέρει όνομα συγγραφέα αλλά εικάζεται ότι το έγραψε ο Ζαν Μπατίστ ντε Μπουαγιέ, μαρκήσιος του Αρζάν (1704-1771), επιφανής λόγιος της εποχής, βολταιρικής ευφυΐας, ο οποίος με τα έργα του συνετέλεσε αποφασιστικά στη διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού.

Από την έκθεση φυσικά δεν μπορούσε να λείπει ο άλλος διαβόητος ή σύμφωνα με τα ελεύθερα πνεύματα της αριστερής όχθης του Σηκουάνα «θείος» μαρκήσιος, ο Σαντ με τις πρώτες εκδόσεις των βιβλίων του, όπως η Ιουστίνη η οποία εκδόθηκε μεν το 1791, δύο χρόνια μετά το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης, αλλά το νέο καθεστώς δεν θα δειχνόταν στη συνέχεια περισσότερο ανεκτικό στον συγγραφέα αυτόν, ο οποίος πέθανε άδοξα σε ένα άσυλο φρενοβλαβών. 

Επρεπε να περάσει ενάμιση σχεδόν αιώνας μετά το θάνατο του Σαντ για να κυκλοφορήσουν ελεύθερα τα έργα του στη Γαλλία και αρκετά χρόνια ακόμη για να μεταφραστούν και να εκδοθούν στα αγγλικά και σε άλλες γλώσσες. Οταν ο Ζαν Ζακ Ποβέρ άρχισε να εκδίδει συστηματικά το έργο του Σαντ είχε αμέτρητα προβλήματα με τη γαλλική νομοθεσία και μόνο το 1958 έλαβε από τα δικαστήρια της Γαλλίας την τελική έγκριση να προχωρήσει. Ο Σαντ ανήκει πλέον στους κλασικούς και τα βιβλία του περιλαμβάνονται στην περίφημη Bibliotheque de la Pleiade των εκδόσεων Gallimard.

Τα ερωτογραφήματα - ή πορνογραφήματα - του 19ου αιώνα δεν ήταν μόνο μυθιστορήματα αλλά και πολιτικές μπροσούρες με «αισχρό» ύφος, οι οποίες είχαν στόχο τους δημόσια πρόσωπα της εποχής, ιδιαίτερα της βασιλικής αυλής, και κατ' εξοχήν τη Μαρία Αντουανέτα. Θα περίμενε κάποιος ότι μετά την κατάργηση της βασιλείας οι αστοί του 19ου αιώνα στη Γαλλία θα συμπεριφέρονταν με μεγαλύτερη ανεκτικότητα όσον αφορά την περιγραφή και την κριτική των ηθών από ό,τι οι ευγενείς του προηγούμενου αιώνα. Το αντίθετο συνέβη. Η μπουρζουαζία υπήρξε πολύ πιο πουριτανική. Και μολονότι αυτό δεν λειτούργησε αποτρεπτικά για τους επίδοξους πορνογράφους - με μόνη διαφορά ότι ο σκιώδης κόσμος του ερωτισμού έγινε ακόμη πιο σκοτεινός - επηρέασε και μεγάλους συγγραφείς και ποιητές. Εχουν περάσει στην ιστορία οι περιπέτειες του Μποντλέρ και του εκδότη του Πουλέ Μαλασί με τα Ανθη του κακού όπως και του Φλομπέρ με τη Μαντάμ Μποβαρί. Ο Μαλασί κατέληξε στη φυλακή και όταν αποφυλακίστηκε κατέφυγε στο Βέλγιο, όπου επιδόθηκε στην έκδοση καθαρά πορνογραφικών βιβλίων και πολιτικών λιβελογραφημάτων. Οσο κι αν ακούγεται σήμερα παράξενο, οι Βρυξέλλες του 19ου αιώνα ήταν μια πόλη πολύ πιο ανεκτική από το Παρίσι. 

Βιβλία, γκραβούρες

Ο κατάλογος της σημερινής έκθεσης (ο οποίος έχει γκρι εξώφυλλο όπου δεσπόζει ένα εκτυφλωτικό ροζ Χ) δεν είναι ο πρώτος. Ο πρώτος Enfer κατάλογος εκδόθηκε από τον οίκο Mercure de France το 1913 και τον συνέταξαν ο Φερνάν Φορέ, ο Λουί Περσό και ο μεγάλος ποιητής Γκιγιόμ Απολινέρ. Ας σημειώσουμε ότι ο ποιητής έγραψε ένα από τα πιο διασκεδαστικά και καυστικά πορνογραφήματα του 20ού αιώνα, τις 11.000 βέργες, μια ξεκαρδιστική σάτιρα του παραλογισμού του πολέμου, της αστικής ανίας και των καλών τρόπων (σαν να λέμε της πολιτικής ορθότητας του καιρού του).

Στη σημερινή έκθεση θα βρει κανείς ερωτικά βιβλία σημαντικών συγγραφέων, όπως ο Πιερ Λουίς, ο Ζορζ Μπατάιγ, ο Αλφρέ Ζαρί και ο Ζαν Ζενέ. Αλλά και το εικονογραφικό υλικό - εικαστικό και φωτογραφικό - δεν πάει πίσω. Μεγάλα ονόματα, όπως του Φελισιέν Ροπ και του Χανς Βελμέρ, περιλαμβάνονται στους καλλιτέχνες, όπως και άλλα λιγότερο γνωστά, τα οποία ωστόσο προκαλούν έκπληξη, σαν του Βιβάν Ντενόν λ.χ., διαβόητου για το σύστημα κλοπών έργων τέχνης που είχε αναπτύξει για λογαριασμό του Ναπολέοντα. Ο Ντενόν υπήρξε επίσης διευθυντής του Μουσείου του Λούβρου. Αυτό που ήξεραν ελάχιστοι και το οποίο οι επισκέπτες της έκθεσης έχουν την ευκαιρία να δουν και να σχηματίσουν άποψη, είναι μια σειρά από γκραβούρες του Ντενόν που φέρει τον τίτλο Ο βασιλεύς φαλλός. 

Πορνογραφία ή αισθησιασμός;

Τα όρια ανάμεσα στον ερωτισμό και στην πορνογραφία είναι, όπως συνήθως λέγεται, δυσδιάκριτα και αποτελούν και σήμερα θέμα αντεγκλήσεων. Ο Εραστής της Λαίδης Τσάτερλι του Ντ.Χ. Λόρενς χαρακτηρίστηκε πορνογράφημα όταν πρωτοεκδόθηκε - και απαγορεύτηκε στην Αγγλία. Το ίδιο πορνογραφικό θεωρήθηκε το τελευταίο κεφάλαιο του Οδυσσέα του Τζόις, ο Μονόλογος της Μόλι. Επρεπε να περάσουν πολλά χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του αριστουργήματος αυτού στο Παρίσι για να εκδοθεί και στον αγγλόφωνο κόσμο. Πορνογραφικά επίσης θεωρήθηκαν μια εποχή και τα δύο κορυφαία μυθιστορήματα του Χένρι Μίλερ Τροπικός του Αιγόκερω και Τροπικός του Καρκίνου. Ολα αυτά ανήκουν πλέον στα κλασικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και οι περιπέτειές τους δεν σηματοδοτούν μόνο την εξέλιξη των ηθών, αλλά και τις μορφές που πήρε η λογοκρισία, η οποία χρησιμοποιήθηκε πάντοτε από τα ανελεύθερα κυρίως καθεστώτα ως κύριος μοχλός πολιτικής καταπίεσης.

Αναλύοντας το έργο του Μποντλέρ, ο Βάλτερ Μπένγιαμιν σε ένα από τα σπουδαιότερα βιβλία του το Σαρλ Μποντλέρ ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού γράφει ότι «στον Μποντλέρ η πόρνη είναι η μούσα της αγοράς». Θα έλεγε κανείς ότι είναι από τους ωραιότερους χαρακτηρισμούς του 19ου αιώνα.

Από την έκθεση Enfer δεν θα μπορούσαν φυσικά να λείπουν τα βιβλία του Πιέτρο Αρετίνο, ενός από τα οξύτερα πνεύματα του 16ου αιώνα, διαβόητου για την αθυροστομία του αλλά με αναμφισβήτητο ταλέντο και ελεύθερη σκέψη. Ο Αρετίνο θεωρείται από πολλούς «πατέρας της σύγχρονης πορνογραφίας», αλλά εκείνος ο αθυρόστομος Ιταλός δεν ήταν μόνον αυτό. Ηταν και ο πατέρας της δημοσιογραφίας (του ρεπορτάζ, των στρατευμένων σχολίων και της πολιτικής αρθρογραφίας). Οι συγγραφείς όμως τα βιβλία των οποίων εκτίθενται στην Enfer, περιγράφοντας τα σεξουαλικά απόκρυφα της κοινωνίας όπου ζούσαν, έδειχναν το πραγματικό της πρόσωπο και ασφαλώς χωρίς το έργο τους θα ξέραμε πολύ λιγότερα για τον κόσμο που προηγήθηκε και κατά συνέπεια και γι' αυτόν στον οποίον ζούμε τώρα.